ابن‌عزوز محمدالمکی بن مصطفی حسنی ادریسیاِبْنِ عَزّوز، محمد المکی بن مصطفی ابن محمد حسنی ادریسی (۱۲۷۰-۱۳۳۴ق/۱۸۵۴-۱۹۱۶م)، عالم جامع الاطراف مالکی‌مذهب است. ۱ - نسبنسب ابن عزوز به حسن مثنّی فرزند امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) می‌رسد و به همین جهت حسنی خوانده شده است. [۱]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۳.
او در شهر نفطه (تونس) چشم به جهان گشود. [۲]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۲۲۹، فاس، ۱۳۴۷ق.
۲ - تحصیلاتدر آن عصر نفطه و تَوزَر از مراکز مهم علم و ادب در شمال افریقا به شمار می‌رفتند، و به همین دلیل از باب تشبیه به آن‌ها کوفه و بصره گفته می‌شد. [۳]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۱.
ابن عزوز در چنین محیطی، زیر نظر پدر خود که از مشاهیر علم در آن دیار بود، پرورش یافت. [۴]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۰.
[۵]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۱.
[۶]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۳.
[۷]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۲۹.
[۸]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ص۴۲۳، بیروت، ۱۳۵۰ق.
او در زادگاه خود به فراگیری علوم مختلف از استادانی چون محمد بن عبدالرحمان تازری، پسرعم خود، روی آورد، [۹]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۴.
سپس عازم شهر تونس شد و در جامع زیتونه ضمن تدریس، زیر نظر استادان نامدار آن روزگار مانند محمد شاذلی بن صالح، احمد بن الخوجه، محمد النجار و دیگران به تحصیلات خود ادامه داد [۱۰]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۱.
[۱۱]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۴.
[۱۲]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ص۴۲۳، بیروت، ۱۳۵۰ق.
وی پس از مدتی عازم الجزایر شد و در آنجا با عالمانی چون محمد بن ابی‌القاسم - که از مشایخ معروف صوفیه به شمار می‌رفت - و دیگر علمای آن دیار آشنا گردید و از محضرشان استفاده نمود. پس از بازگشت به تونس مجدداً به تحصیل و تدریس در جامع زیتونه پرداخت [۱۳]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۱.
و در ۱۲۹۵ق [۱۴]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۲۲.
بی‌تمایل خود به عنوان مفتی نفطه [۱۵]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۲۳۰-۲۲۹، فاس، ۱۳۴۷ق.
[۱۶]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۱.
و پس از آن به سمت قضای آن شهر منصوب شد [۱۷]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۲۳.
و تا ۱۲۹۸ق در آن مقام باقی ماند. [۱۸]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۱.
آنگاه به تونس بازگشت و مجدداً به تدریس در جامع زیتونه پرداخت. [۱۹]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۱-۱۲.
۳ - تدریسابن عزوز در ۱۳۱۶ق عازم مشرق شد [۲۰]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۵.
و مدتی را در بنعاری، مصر، حجاز و شام گذراند. [۲۱]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ص۴۲۳، بیروت، ۱۳۵۰ق.
سرانجام در ۱۳۳۱ق [۲۲]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۲.
به استانبول، مرکز دولت عثمانی رفت و در آنجا اقامت گزید. در این سفر ابن عزوز همه کتاب‌های خود را با تحمل مشقت بسیار بدانجا برد. [۲۳]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ص۴۲۳، بیروت، ۱۳۵۰ق.
[۲۴]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۲۳۰، فاس، ۱۳۴۷ق.
[۲۵]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۲.
[۲۶]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۵.
در استانبول ابن عزوز مورد احترام مقامات عالی رتبه قرار گرفت و از منزلت خاصی نزد سلطان عبدالحمید برخوردار گردید. او در این شهر به فراگیری زبان ترکی پرداخت و بر آن تسلط کامل یافت و تا پایان عمر در دارالفنون (دارالخیر سابق) و مدرسه وعاظ به زبان‌های عربی و ترکی، به تدریس حدیث و تفسیر قرآن مشغول بود. [۲۷]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۵.
کتانی مشایخ وی را نزدیک به ۸۰ تن ذکر کرده و نام برخی از آنان را آورده است. [۲۸]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۲۳۱، فاس، ۱۳۴۷ق.
۴ - تالیفاتابن عزوز رساله‌هایی در زمینه‌های مختلف چون فقه، تصوف، هندسه، هیات و جز آن تالیف کرده است که در آن‌ها می‌توان به تسلط او بر ادبیات عرب پی برد. آثار او علاوه بر محتوای علمی، از زیبایی‌های ادبی نیز برخوردار است، تا آنجا که توجه خواننده قبل از مطلب به ساختار جملات جلب می‌شود. به عنوان نمونه می‌توان خطبه او در ابتدای رساله عقیدة الاسلام را که در حمد و ستایش خداوند است، ذکر کرد. [۲۹]
ابن عزوز، محمد المکی، رسائل ابن عزوز، ص ۷۸-۷۹، به کوشش علی رضا تونسی، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
ابن عزوز از ذوق شعری نیز برخوردار بود و گذشته از مدیحه‌ها و مرثیه‌هایی که سروده، بعضی از آثار فقهی و تفسیری خویش را نیز به نظم در آورده است. از نکاتی که در مقالات و اشعار ابن عزوز جلب توجه می‌کند، شکایت وی از مظلومیت دین و دوری مردم عصر از احکام اسلام و قرآن است. [۳۰]
ابن عزوز، محمد المکی، رسائل ابن عزوز، ص ۱۰۵-۱۰۶، به کوشش علی رضا تونسی، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۳۱]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۶.
وی صوفیه را محترم می‌داشت و به ویژه پیروان طریقه خلوتیه را ارج می‌نهاد، ولی برخلاف آنچه دیگران درباره او گفته‌اند، خود را از صوفیان نمی‌دانست. [۳۲]
ابن عزوز، محمد المکی، رسائل ابن عزوز، ص ۱۱۶-۱۱۷، به کوشش علی رضا تونسی، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
ابن عزوز سرانجام در استانبول بدرود حیات گفت [۳۳]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۲۳۰، فاس، ۱۳۴۷ق.
و در مقبره یحیی افندی به خاک سپرده شد. [۳۴]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۱۸.
تونسی ۹۴ اثر وی را نام می‌برد [۳۵]
تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز، ص۴۲۵-۴۲۹.
برخی از این آثار در یک مجلد با عنوان رسائل ابن عزوز، به کوشش علی‌رضا تونسی در ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م در دمشق منتشر شده است که شماری از آن‌ها پیش‌تر به طور مستقل نیز به چاپ رسیده است. همچنین رساله عمدة الاثبات فی رجال الحدیث وی نیز در ۱۳۳۰ق در استانبول چاپ شده است. ۵ - فهرست منابع۱) ابن عزوز، محمد المکی، رسائل ابن عزوز، به کوشش علی رضا تونسی، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. ۲) بغدادی، ایضاح. ۳) تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز. ۴) کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، فاس، ۱۳۴۷ق. ۵) مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، ۱۳۵۰ق. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عزوز»، ج۴، ص۱۵۱۴. |